Bioróżnorodność

Znaczenie bioróżnorodności dla Morza Bałtyckiego

Bioróżnorodność oznacza różnorodność i zmienność życia na Ziemi we wszystkich jego formach i interakcjach. Obejmuje ona różnorodność w obrębie gatunku, między gatunkami i różnorodność ekosystemów. Zachowanie bioróżnorodności ma duże znaczenie dla naszego środowiska. Zarówno unijna strategia ochrony bioróżnorodności, jak i strategia światowa, mają na celu przywrócenie równowagi w przyrodzie. Zakres planowanych działań obejmuje również rejon Morza Bałtyckiego, o czym mowa w artykule.

1. Bioróżnorodność w UE

Zgodnie z międzynarodowymi celami ustalonymi w 2010 r. UE postanowiła zahamować do 2020 r. zanik bioróżnorodności i dlatego w 2011 r. uchwaliła strategię bioróżnorodnościową, zgodnie z zobowiązaniami wynikającymi z oenzetowskiej konwencji o różnorodności biologicznej, tak by do 2020 r. zahamować zanik bioróżnorodności i usług ekosystemowych w UE oraz przyczynić się do zastopowania ich zaniku w świecie. W maju 2020 r. Komisja przedstawiła projekt unijnej strategii mającej obowiązywać do 2030 r.

Niemal połowa światowego PKB (czyli około 40 bln EUR) zależy od przyrody i jej usług, jak twierdzi Światowe Forum Gospodarcze. Wysoce uzależnione od przyrody są największe sektory: budownictwo, rolnictwo, przemysł spożywczy, które razem generują blisko 7,3 bln EUR w gospodarce. Dlatego zdrowe ekosystemy są też nieodzowne w odbudowie gospodarczej po pandemii Covid-19.

Strategia ma pomóc wdrożyć do 2030 r. działania zorientowane na odbudowę bioróżnorodności, czym przysłuży się ludziom, klimatowi i planecie. Oto najważniejsze działania do podjęcia do 2030 r.:

• objąć ochroną co najmniej 30% gruntów i mórz w Europie w oparciu o obecne obszary „Natura 2000”;
• zrekultywować zdegradowane ekosystemy w całej UE poprzez konkretne zobowiązania i akcje, m.in. poprzez ograniczenie stosowania pestycydów i ryzyka związanego z ich stosowaniem o 50% oraz zasadzenie 3 mld drzew;
• udostępniać 20 mld EUR rocznie na bioróżnorodność z funduszy unijnych oraz środków krajowych i prywatnych;
• stanowić inspirację dla świata, tak by powstały ambitne globalne ramy bioróżnorodnościowe.

Strategia jest też propozycją unijnego wkładu w globalne ramy bioróżnorodnościowe ONZ, które mają być omawiane na konferencji stron konwencji o różnorodności biologicznej w 2021 r.

Bioróżnorodność, lub różnorodność biologiczna, w ostatnich latach spada w alarmującym tempie. Główne powody to działalność człowieka, np. zmiana użytkowania gruntów i zanieczyszczanie środowiska, oraz zmiana klimatu.

Utrata różnorodności biologicznej i upadek ekosystemu to jedno z największych zagrożeń, przed którymi stoi ludzkość. Ekonomiczne i społeczne koszty bezczynności byłyby ogromne. Świat już stracił
szacunkowo 3,5–18,5 bln EUR rocznie na usługi ekosystemowe w latach 1997–2011; szacunkowo 5,5-10,5 bln EUR rocznie z powodu degradacji gleby. Różnorodność biologiczna stanowi podstawę bezpieczeństwa żywieniowego UE i świata. Ryzyko utraty różnorodności biologicznej zagraża naszym systemom żywnościowym i żywieniowym. Utrata różnorodności biologicznej jest nierozerwalnie związana ze zmianami klimatu i zaostrza je – powoduje zmniejszenie plonów i połowu ryb, zwiększone straty ekonomiczne z powodu powodzi i inne katastrofy[1].

1. Międzynarodowe ustalenia w sprawie bioróżnorodności

16 stycznia 2020 r. posłowie do PE wezwali do ustanowienia prawnie wiążących celów w kierunku zatrzymania utraty bioróżnorodności podczas szczytu ONZ o bioróżnorodności (COP15), który planowo odbyć miał się w 15-28 października w chińskiej prowincji Kunming. Z uwagi na sytuację związaną z COVID-19 planowany szczyt odbędzie się w 2021 r.

Natomiast 30 września br. w Nowym Jorku odbył się szczyt ONZ w sprawie bioróżnorodności.

Sekretarz Generalny ONZ António Guterres podczas szczytu powiedział, że różnorodność biologiczna i ekosystemy są niezbędne dla postępu i dobrobytu człowieka: „Żyjąc w harmonii z naturą, możemy zapobiec najgorszym skutkom zmian klimatu i odnowić bioróżnorodność z korzyścią dla ludzi i planety”. „Degradacja przyrody nie jest wyłącznie kwestią środowiskową. Obejmuje ekonomię, zdrowie, sprawiedliwość społeczną i prawa człowieka. Zaniedbywanie naszych cennych zasobów może zaostrzać napięcia i konflikty geopolityczne. Jednak zbyt często zdrowie środowiskowe jest pomijane lub bagatelizowane przez inne sektory rządowe. Ten szczyt to nasza szansa, aby pokazać światu, że jest inny sposób. Musimy zmienić kurs i przekształcić nasze relacje ze światem przyrody ” – dodał.

Podczas szczytu wypowiedział się również JKW książę Karol, który wezwał do nowego „Planu Marshalla” lub „niebiesko-zielonego uzdrowienia” przywódców, którzy jako obrońcy bioróżnorodności mówili o potrzebie umożliwienia rdzennym mieszkańcom korzystania z ich tradycyjnej wiedzy dotyczącej zachowania, ochrony i zarządzania przyrodą.

Dyrektor wykonawczy UNEP Inger Andersen powiedział: „Dziś widzieliśmy ogromne zaangażowanie w działanie, inwestowanie i popieranie działań na rzecz świata przyjaznego naturze. Widzimy podejście całego rządu i całego społeczeństwa do przenoszenia rozmów na temat różnorodności biologicznej poza korytarze środowiskowe. Widzimy silny impuls w kierunku podpisania ambitnego i wymiernego porozumienia podczas COP15 w Kunming. Ponieważ radzimy sobie z trzema kryzysami planetarnymi – kryzysem przyrody, kryzysem bioróżnorodności oraz kryzysem zanieczyszczenia i odpadów – taka umowa ma kluczowe znaczenie dla odwrócenia już wyrządzonych szkód, a nawet dla stawienia czoła zagrożeniom, które nas czekają ”.

Dwa dni wcześniej – 28 września 2020 r. na Litwie odbyła się konferencja Our Baltic Conference, której celem było zwiększenie lokalnych zobowiązań i rozpoczęcie poważnych działań w celu ochrony Morza Bałtyckiego. Na konferencji Our Baltic Conference, zorganizowanej pod auspicjami komisarza Sinkevičiusa, ministrowie rybołówstwa, rolnictwa i środowiska bałtyckich państw członkowskich po raz pierwszy wspólnie zobowiązali się do wzmożenia wysiłków na rzecz ograniczenia presji na środowisko Morza Bałtyckiego i chronienia go.

• Znaczenie bioróżnorodności dla Morza Bałtyckiego

Bioróżnorodność ma znaczenie również dla mórz i oceanów. Obecnie w Morzu Bałtyckim spotykamy znacznie mniej gatunków niż w sąsiednim Morzu Północnym. Ponadto liczba gatunków wciąż się zmniejsza.

Niskie zasolenie Bałtyku uniemożliwia życie wielu gatunkom morskim, dlatego też w naszym morzu nie spotykamy gatunków, które są bardzo wrażliwe na zmiany zasolenia. Do życia w Bałtyku przystosowały się tylko te rośliny i zwierzęta morskie, które mają duże zdolności adaptacyjne. Przykładowo część gatunków morskich występuje w Bałtyku w głębszej, przydennej warstwie wód nawet wówczas, jeśli ich naturalnym siedliskiem w Morzu Północnym są przybrzeżne płycizny, unikając w ten sposób wysłodzonej wody powierzchniowej. Niska wartość zasolenia Bałtyku sprawia również, że niektóre zwierzęta osiągają znacznie mniejsze rozmiary niż w sąsiednim Morzu Północnym.

Zmiany klimatu wpływają również na zmiany zasolenia i kwasowości wody morskiej oraz rozkład jej warstw. Ich następstwa mogą być katastrofalne. Zalicza się do nich niszczenie raf koralowych, rozprzestrzenianie się inwazyjnych gatunków oraz chorób, ginięcie dużych drapieżników, a ostatecznie rozpad całej struktury morskiego łańcucha pokarmowego.

Naturalne warunki środowiskowe nie są jedynym czynnikiem determinującym poziom bioróżnorodności na danych terenach. Przegląd zagrożeń dla różnorodności biologicznej Morza Bałtyckiego obejmuje listy następujących 10 głównych kategorii: rybołówstwo, działalność morska (w tym żegluga), szkody fizyczne i niepokojenie, działalność rekreacyjna, eutrofizacja, substancje niebezpieczne, gatunki obce, zanieczyszczenie hałasem, łowiectwo i zmiany klimatyczne[2]. Istotny wpływ na utratę bioróżnorodności mają czynniki antropogeniczne. Zanieczyszczenia mórz i oceanów stopniowo eliminują kolejne gatunki morskie.

W związku z pogarszającą się sytuacją organizacje pozarządowe wzywają kraje bałtyckie do przyspieszenia realizacji planu działań na rzecz Morza Bałtyckiego. Na wspólnej konferencji organizacje WWF Baltic Ecoregion, Komisja Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku (HELCOM)[3] i Koalicja Czystego Bałtyku przedstawiły wspólny Plan Działania („Shadow Plan”)[4]. Zawiera on zalecane działania w zakresie planu przyjętego w 2007 r. przez wszystkie kraje nadbałtyckie. W 2007 r. Przyjęto Bałtycki Plan Działania HELCOM, obejmujący cztery obszary priorytetowe:

• Eutrofizacja – w kierunku Morza Bałtyckiego nienaruszonego przez eutrofizację
• Substancje niebezpieczne – w kierunku Morza Bałtyckiego, gdzie życie nie będzie zakłócane przez substancje niebezpieczne
• Różnorodność biologiczna – w kierunku właściwego stanu ochrony różnorodności biologicznej Morza Bałtyckiego
• W kierunku Morza Bałtyckiego z działaniami morskimi prowadzonymi w sposób przyjazny dla środowiska.

Kraje te są jeszcze daleko od osiągnięcia wyznaczonych celów – zgodnie z oceną realizacji organizacji HELCOM z 2018 r., spośród 177 ocenionych działań i zaleceń tylko na czas dokonania oceny 24% działań krajowych zostało zakończone, 60% zostało częściowo zrealizowane, a 68% wspólnych działań uznano za zakończone.

Shadow Plan przekazuje zalecenia organizacji pozarządowych, które mają zasadnicze znaczenie dla przywrócenia dobrego stanu środowiska Morza Bałtyckiego, wspierania społeczności przybrzeżnych i zwiększenia odporności na zmiany klimatu. Do 2021 r. kraje nadbałtyckie muszą poczynić znaczne postępy, aby osiągnąć globalne wymogi ram prawnych w ramach celów zrównoważonego rozwoju ONZ oraz zmienionej Konwencji ONZ o różnorodności biologicznej (CBD)[5], które pozostają w dużej mierze nieosiągnięte.

Konwencja o różnorodności biologicznej zakładała realizację 20 strategicznych celów na rzecz przyrody w latach 2011-2020. Tegoroczny raport ONZ wskazuje, że w całości nie udało się zrealizować żadnego z obranych celów, natomiast w przypadku sześciu doszło do częściowej realizacji. Są to cele dotyczące obszarów chronionych i gatunków inwazyjnych. Nie udało się natomiast ochronić 17 proc. lądowych i śródlądowych obszarów wodnych oraz 10 proc. siedlisk morskich[6].

1. Podsumowanie

Zachowanie bioróżnorodności to jeden z wiodących celów nie tylko na szczeblu Unii Europejskiej, ale również w skali świata. Wyznaczone ambitne cele w tym zakresie są jednak trudne do osiągnięcia, co potwierdza fakt niewywiązania się z dużej części obranych założeń. Z punktu widzenia Morza Bałtyckiego, które jest środowiskiem trudnym dla zachowania bioróżnorodności, czynniki antropogeniczne wpływające na zanik bioróżnorodności są wyjątkowo szkodliwe. Z tego powodu istotnym jest kontynuowanie i zintensyfikowanie działań zmierzających do zachowania bioróżnorodności zarówno w skali światowej, jak i na szczeblu regionalnym.

Autor:

Małgorzata Puto- Prawnik

[1] Zob. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/fs_20_907.

[2] HELCOM. Balt Sea Environ Proc No 116B. Helsinki: HELCOM; 2009. Biodiversity in the Baltic Sea – An integrated thematic assessment on biodiversity and nature conservation in the Baltic Sea.188

[3] HELCOM jest organem zarządzającym Konwencji o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, znanej jako Konwencja Helsińska.

[4] https://ccb.se/wp-content/uploads/2020/02/shadow-plan_ccb-wwf_e-version.pdf.

[5]  Umowa międzynarodowa sporządzona 5 czerwca 1992 roku na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro określająca zasady ochrony, pomnażania oraz korzystania z zasobów różnorodności biologicznej. Konwencja weszła w życie 29 grudnia 1993 roku.

[6] https://www.cbd.int/gbo/gbo5/publication/gbo-5-en.pdf.