W dzisiejszych czasach niezwykle popularnym – ale także ze względu na swoją istotę oraz znaczenie w kształtowaniu rzeczywistości obecnych i przyszłych pokoleń – zagadnieniem, które regularnie bywa przedmiotem debaty społecznej, politycznej i strategicznej są kwestie neutralności klimatycznej. Wokół kwestii neutralności klimatycznej budowane są m. in. plany i strategie poszczególnych państw, struktur gospodarczo-politycznych, czy też organów rządowych lub organizacji pozarządowych, które mają służyć przekształceniu gospodarek światowych pod kątem ich neutralizacji klimatycznej.
W Unii Europejskiej, która już ze swojej natury jest wielkoformatowym i wielopłaszczyznowym tworem – konieczność zaimplementowania zrównoważonych strategii nie może odbyć się inaczej niż poprzez konsensus. Niezwykle ważnym jest, by konsensus dotyczący budowania zrównoważonych gospodarek był nie tylko skuteczny w zakresie osiągnięcia możliwej neutralności klimatycznej, ale także był możliwy do skutecznego wdrożenia powstałych w jego wyniku aktów prawnych w poszczególnych sektorach krajowych gospodarek – co niesie za sobą konieczność odpowiedzialnego planowania i podejmowania decyzji wpływających na działalność przedsiębiorców oraz całych społeczeństw.
I. Zielone zamówienia publiczne oraz ich rola w obliczu budowanych i implementowanych strategii dotyczących zrównoważonego rozwoju
W obecnych czasach bardzo popularnym przedmiotem publicznej debaty są działania zmierzające do neutralizacji wpływu działalności człowieka na naszą planetę. W tym celu poszczególne organizacje, państwa czy też wspólnoty (np. wspólnoty gospodarczo-polityczne) wyznaczają cele oraz planują działania, które będą mieć znaczący wpływ na przyszłość nadchodzących pokoleń – czego przykładem są chociażby cele wyznaczone w ramach Porozumienia Paryskiego[1]. W zakresie planowania działań nie sposób nie wspomnieć o celach zrównoważonego rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych. Cele te wynikają z konsensusu politycznego i społecznego, którego wynikiem była podpisana Rezolucja przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne w dniu 25 września 2015 r. pn. „Przekształcamy nasz świat: Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030”, która stanowiła deklarację współpracy na rzecz m. in. eliminacji ubóstwa i głodu, dążenia do zrównoważonego gospodarowania zasobami naturalnymi naszej planety, czy też zapewnienia możliwości korzystania z dobrodziejstw oraz działań na rzecz pokoju. Rezolucja określa 17 głównych celów zrównoważonego rozwoju:
Cel 1. Wyeliminować ubóstwo we wszystkich jego formach na całym świecie
Cel 2.Wyeliminować głód, osiągnąć bezpieczeństwo żywnościowe i lepsze odżywianie oraz promować zrównoważone rolnictwo
Cel 3. Zapewnić wszystkim ludziom w każdym wieku zdrowe życie oraz promować dobrobyt
Cel 4. Zapewnić wszystkim edukację wysokiej jakości oraz promować uczenie się przez całe życie
Cel 5. Osiągnąć równość płci oraz wzmocnić pozycję kobiet i dziewcząt
Cel 6. Zapewnić wszystkim ludziom dostęp do wody i warunków sanitarnych poprzez zrównoważoną gospodarkę zasobami wodnymi
Cel 7. Zapewnić wszystkim dostęp do stabilnej, zrównoważonej i nowoczesnej energii po przystępnej cenie
Cel 8. Promować stabilny, zrównoważony i inkluzywny wzrost gospodarczy, pełne i produktywne zatrudnienie oraz godną pracę dla wszystkich ludzi
Cel 9. Budować stabilną infrastrukturę, promować zrównoważone uprzemysłowienie oraz wspierać innowacyjność
Cel 10. Zmniejszyć nierówności w krajach i między krajami
Cel 11. Uczynić miasta i osiedla ludzkie bezpiecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi oraz sprzyjającymi włączeniu społecznemu
Cel 12. Zapewnić wzorce zrównoważonej konsumpcji i produkcji
Cel 13. Podjąć pilne działania w celu przeciwdziałania zmianom klimatu i ich skutkom*
Cel 14. Chronić oceany, morza i zasoby morskie oraz wykorzystywać je w sposób zrównoważony
Cel 15. Chronić, przywrócić oraz promować zrównoważone użytkowanie ekosystemów lądowych, zrównoważone gospodarowanie lasami, zwalczać pustynnienie, powstrzymywać i odwracać proces degradacji gleby oraz powstrzymać utratę różnorodności biologicznej
Cel 16. Promować pokojowe i inkluzywne społeczeństwa, zapewnić wszystkim ludziom dostęp do wymiaru sprawiedliwości oraz budować na wszystkich szczeblach skuteczne i odpowiedzialne instytucje, sprzyjające włączeniu społecznemu
Cel 17.Wzmocnić środki wdrażania i ożywić globalne partnerstwo na rzecz zrównoważonego rozwoju[2]
W zakresie realizacji celów zrównoważonego rozwoju nie trzeba jednak sięgać do międzynarodowych porozumień lub ustawodawstwa, aby dojrzeć ich istotę i konieczność implementacji działań na jego rzecz w strategiach gospodarczych i społecznych – są one bowiem zawarte w ustawie zasadniczej. Art. 5 konstytucji wskazuje, iż „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju[3]”. Rozważając zatem znaczenie tego artykułu należy wskazać, iż odnosi się ono także do ustawodawcy, który kreując rzeczywistość prawną zobowiązany jest do tego, by odzwierciedlenie w niej mogły znaleźć miejsce strategie mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa i dobrobytu obywateli państwa, a co za tym idzie także kierowania się zasadą zrównoważonego rozwoju.
Zgodnie z definicją wskazaną w Komunikacie Komisji Do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów – Zamówienia publiczne na rzecz poprawy stanu środowiska z dnia 16 lipca 2008 r. zielone zamówienia publiczne można określić jako „[…] proces, w ramach którego instytucje publiczne starają się uzyskać towary, usługi i roboty budowlane, których oddziaływanie na środowisko w trakcie ich cyklu życia jest ograniczone w porównaniu do towarów, usług i robót budowlanych o identycznym przeznaczeniu, jakie zostałyby zamówione w innym przypadku[4]”. Biorąc pod uwagę znaczenie zamówień publicznych w kontekście rozwoju gospodarczego państwa – a więc rozwoju sektora usługowego, infrastruktury, budownictwa, transportu i wielu innych sektorów – niezwykle istotnym jest, by dążenie do realizacji celów zrównoważonego rozwoju dotyczyło przede wszystkich sfer publicznych wpływających na jakość życia społeczeństw. Idea ekologicznych zamówień publicznych dotyczy wielu aspektów – finansowych, społecznych, gospodarczych.
Jednym z kluczowych zamierzeń zakupu towarów i usług przez instytucje publiczne, a zatem wykorzystanie zgromadzonych środków publicznych, jest wskazana w ustawie zasada przeprowadzenia konkursu lub zamówienia w sposób, który pozwoli na wyłonienie najkorzystniejszej oferty. Za najkorzystniejszą ofertę zwykle uznaje się taką, która pozwoli zoptymalizować koszty zachowując przy tym pożądany stopień efektywności.
W przypadku zielonych zamówień publicznych jest to także kwestia ukierunkowania inwestycji publicznych na wykorzystanie bardziej ekologicznych produktów, surowców, technologii czy innowacji. W przywołanym powyżej komunikacie Komisja Europejska wskazała, iż każdego roku instytucje publiczne wydają nawet około 16% PKB UE w ramach przeprowadzanych postępowań o udzielenie zamówienia publicznego[5]. Zielone zamówienia publiczne mogą zatem stanowić narzędzie do kształtowania nowych standardów w zakresie produktów czy usług świadczonych na rynku, a także stanowić wyznacznik dla producentów w zakresie tworzonych przez nich dóbr, technologii i innowacji. Posługując się przykładem sektora budowlanego, który stanowi jeden z głównych sektorów uczestniczących w przeprowadzanych postępowaniach o udzielenie zamówienia publicznego – w 2020 roku w Polsce aż 43% udzielonych zamówień dotyczyło przeprowadzenia robót budowlanych[6] – zmiana podejścia w zakresie pozyskiwania i wykorzystywania materiałów i surowców, a także odpowiedzialnego planowania inwestycji jest w stanie znacząco wpłynąć na jakość życia społeczeństw, a także pomóc zneutralizować poziom wpływu działalności człowieka na środowisko.
Kwestie dotyczące konieczności zbudowania nowych, ekologicznych standardów w zakresie realizacji inwestycji lub zakupu towarów i usług ze środków publicznych są przedmiotem prac na szczeblach krajowych, międzynarodowych i wspólnotowych. W przypadku Polski kryteria i wytyczne są ustalane nie tylko w ramach krajowego ustawodawstwa, ale także aktów prawa wspólnotowego lub zbioru wytycznych (np. w postaci komunikatów, przewodników). Należy przy tym wskazać, iż z uwagi na coraz większą popularyzację ekologicznych zamówień szczególnie istotnym aspektem jest kwestia spójności kryteriów, która ma nie tylko zmierzać do ustalenia wspólnych i realnych standardów, ale także zapewnić konkurencyjność wykonawców na rynku – umożliwiając im możliwość uczciwego, niefaworyzującego i niewykluczającego udziału w postępowaniu o udzielenie zamówienia. W zakresie budowania kryteriów ważne jest zatem, aby ustanawiane cele realizujące zasady zrównoważonego rozwoju były realne do zrealizowania oraz charakteryzujące się określonym poziomem przystępności w ramach ich implementowania do strategii biznesowej przedsiębiorstw.
II. Ustawodawstwo powiązane z zielonymi zamówieniami publicznymi
Zrozumienie zależności pomiędzy poszczególnymi normami w obliczu poprawnej interpretacji prawa wiąże się ze zrozumieniem, dlaczego spójność norm prawnych ma tak wielkie znaczenie dla aspektu ścisłości i zupełności prawa. Koherentność systemów prawnych umożliwia uniknięcie sytuacji, w której sprzeczności logiczne, prakseologiczne oraz przeciwieństwa logiczne zaburzają poprawne funkcjonowanie systemów prawnych. Przykładów obszarów rewolucjonizujących dotychczasowy kształt prawa jest wiele – obejmują one m. in. cyfryzację, nowe technologie, aktywa cyfrowe, czy też do dziś nieuregulowany całościowo Internet Rzeczy.
W przedmiocie samych zielonych zamówień publicznych oczywistością jest, iż nie jest możliwym, aby sama ustawa prawo zamówień publicznych wyróżniająca zamówienia charakteryzujące się uwzględnieniem elementów środowiskowych, całościowo pokrywała materię obejmującą taki rodzaj zamówień. Ustawodawca odnosi się bowiem do elementów zamówień „ekologicznych” takich jak etykiety, wymagania dotyczące np. kwestii efektywności energetycznej, oznaczeń ekologicznych i więcej. Zagadnienia te są jednak na tyle szerokie, iż po pierwsze – często wymagają osobnych regulacji, a po drugie – są one zagadnieniami niezbędnymi nie tylko do regulowania zagadnień objętych wybraną ustawą, ale także odnoszącymi się do innych obszarów prawa i obowiązujących norm prawnych. W zakresie zielonych zamówień publicznych te wybrane akty powiązane tworzą zatem pewnego rodzaju związek treściowy, który umożliwia ustawodawcy zachowanie porządku prawnego i klarowną organizację systemu prawnego, który umożliwia tworzenie więzi pomiędzy normami prawnymi.
Za wybrane akty powiązane z zielonymi zamówieniami publicznymi uznaje się m. in.:
- Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/740 z dnia 25 maja 2020 r. w sprawie etykietowania opon pod kątem efektywności paliwowej i innych parametrów, zmieniające rozporządzenie (UE) 2017/1369 oraz uchylające rozporządzenie (WE) nr 1222/2009,
- Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/1369 z dnia 4 lipca 2017 r. ustanawiające ramy etykietowania energetycznego i uchylające dyrektywę 2010/30/UE oraz implementująca postanowienia dyrektywy 2010/30/UE Ustawa z dnia 14 września 2012 r. o obowiązkach w zakresie informowania o zużyciu energii przez produkty wykorzystujące energię (Dz. U. 2012 poz. 1203),
- Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/27/UE z dnia 25 października 2012 r. w sprawie efektywności energetycznej, zmiany dyrektyw 2009/125/WE i 2010/30/UE oraz uchylenia dyrektyw 2004/8/WE i 2006/32/WE oraz implementująca jej postanowienia Ustawa z dnia 20 maja 2016 r. o efektywności energetycznej (Dz. U. 2016 poz. 831),
- Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków oraz implementująca jej postanowienia Ustawa z dnia 29 sierpnia 2014 r. o charakterystyce energetycznej budynków (Dz. U. 2014 poz. 1200),
- Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) NR 66/2010 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie unijnego oznakowania ekologicznego,
- Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), uchylające rozporządzenie (WE) nr 761/2001 oraz decyzje Komisji 2001/681/WE i 2006/193/WE,
- Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2009/33/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania ekologicznie czystych pojazdów transportu drogowego w celu wsparcia mobilności niskoemisyjnej,
- Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 106/2008 z dnia 15 stycznia 2008 r. w sprawie unijnego programu znakowania efektywności energetycznej urządzeń biurowych,
- Rozporządzenie Ministra Rozwoju i Technologii z dnia 23 listopada 2021 r. w sprawie metody kalkulacji kosztów cyklu życia budynków oraz sposobu przedstawiania informacji o tych kosztach (Dz. U. 2021 poz. 2276),
- Ustawa z dnia 11 stycznia 2018 r. o elektromobilności i paliwach alternatywnych (Dz. U. 2018 poz. 317) implementująca przepisy dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/94/UE z dnia 22 października 2014 r. w sprawie rozwoju infrastruktury paliw alternatywnych oraz dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1161 z dnia 20 czerwca 2019 r. zmieniającej dyrektywę 2009/33/WE w sprawie promowania ekologicznie czystych i energooszczędnych pojazdów transportu drogowego,
- Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. 2013 poz. 21) implementująca przepisy dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylającej niektóre dyrektywy.
Powyższe akty powiązane stanowią zbiory przepisów regulujących zagadnienia poruszające kwestie efektywności energetycznej, etykietowania produktów, metod kalkulacji rachunku kosztów cyklu życia, unijnych oznaczeń ekologicznych, stosowania Systemu Ekozarządzania i Audytu (EMAS) w kontekście elementów zarządzania środowiskowego, a także zagadnień powiązanych z obszarem zagospodarowania odpadów czy elektromobilności[7].
III. Udział zielonych zamówień publicznych w ogólnej liczbie zamówień publicznych w Polsce i Unii Europejskiej
Wartość rynku zamówień publicznych w 2020 roku równała się około 7,9% produktu krajowego brutto (ok. 183,5 mld zł), natomiast ogólna wartość rynku z uwzględnieniem zamówień, w których nie zastosowano procedur zawartych w Pzp oszacowana została na około 281,0 mld zł. Tak ogromna kwota niezwykle istotnie wpływa na kształt gospodarki – nie tylko w zakresie funkcjonowania i prosperowania przedsiębiorców, ale także infrastruktury, jakości życia społeczeństwa i kondycji środowiskowej państwa lub terenów wykraczających poza jego granice (jeżeli planowane inwestycje lub zakup towarów czy usług wymagają bardziej kompleksowej logistyki lub gdy ich charakter może mieć bezpośredni wpływ na środowisko).
Zgodnie z treścią sprawozdania Urzędu Zamówień Publicznych udział zielonych lub innowacyjnych zamówień w ogólnej liczbie udzielonych zamówień w 2020 roku wyniósł około 1%. We wskazanym okresie udzielono 1544 zamówień, które uwzględniały aspekty innowacyjne lub środowiskowe, a ich wartość wyniosła około 12,3 mld złotych netto, co z kolei stanowi około 7% wartości ogólnej liczby udzielonych zamówień[8]. Należy przy tym wskazać, iż ogólna liczba udzielonych zielonych zamówień może być większa, gdyż UZP nie uwzględniał w swoich oszacowaniach zamówień uwzględniających aspekty środowiskowe, które zostały zawarte w opisie przedmiotu zamówienia (z wyjątkiem zamówień, które w opisie przedmiotu zamówienia uwzględniały wymagania dotyczące etykiet środowiskowych oraz środowiskowych wymagań w zakresie sposobu realizacji zamówienia)[9].
Ogólny udział procentowy zielonych zamówień publicznych w całościowych oszacowaniach uwzględniających całokształt ilości i wartości udzielonych zamówień jest zatem rażąco niski. Biorąc pod uwagę trudne do oszacowania dokładne liczby zamówień kwalifikowanych jako zielone lub zamówień po prostu uwzględniających zalecenia związane z uwzględnianiem aspektów środowiskowych – powstaje pewna trudność w zakresie dokładnego zbadania obecności aspektów środowiskowych w statystykach dotyczących udzielonych w danym okresie zamówień publicznych.
Porównując jednak statystyki udziału zielonych zamówień publicznych w Polsce z innymi krajami europejskimi można dostrzec, iż Polska znacząco odbiega od swoich sąsiadów. Z dotychczasowo przeprowadzonych analiz wynika, iż odsetek zamówień uwzględniających aspekty środowiskowe w innych krajach sięga nawet kilkudziesięciu procent. W 2011 roku Komisja Europejska zleciła badanie, którego celem była weryfikacja implementacji aspektów ekologicznych w zamówieniach publicznych krajów członkowskich, których udział w zamówieniach publicznych zgodnie z celem zawartym w Komunikacie Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z dnia 16 lipca 2008 r. „Zamówienia publiczne na rzecz lepszego środowiska” (ang. Public procurement for a better environment) powinien osiągnąć 50% do 2010 roku[10].
Na podstawie przeprowadzonych w krajach członkowskich badań (przy czym wyniki badań opierają się o statystyki z lat 2009 i 2010) na tamten czas udział aspektów ekologicznych w polskich zamówieniach publicznych szacowano na poziomie około 18% (opierając statystykę na wartości udzielonych zamówień). Polska znalazła się wśród jedenastu krajów, w których ogólny poziom absorpcji zielonych zamówień publicznych nie przekroczył 20% progu[11] (pozostałe kraje to Portugalia – 10%, Irlandia – 10%, Wielka Brytania – 10%, Malta – 10%, Estonia – 10%, Francja – 12%, Słowacja – 14%, Grecja – 18%, Cypr – 18% oraz Bułgaria – 19%[12]). Jedynym krajem, który wzniósł się ponad próg 80% jest Finlandia. Kolejne państwa członkowskie, którym udało się zrealizować cele wyznaczone przez Komisję Europejską to Holandia, Łotwa, Węgry i Litwa, którym udało się osiągnąć próg pomiędzy 60% a 80%. Państwa członkowskie, którym udało się osiągnąć minimalny próg 50% to Włochy i Austria[13]. Biorąc zaś pod uwagę liczbę zamówień, w których uwzględniono ekologiczne aspekty, statystyki wyglądają nieco inaczej. Belgia, Dania, Holandia i Szwecja osiągnęły próg pomiędzy 40% a 60%. Druga grupa państw członkowskich, którym udało się osiągnąć poziom pomiędzy 20% a 40% składa się z Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Francji, Niemiec, Włoch, Austrii, Cypru, Słowacji i Litwy. Ostatnia grupa państw członkowskim, którym nie udało się przekroczyć 20% progu składa się z Polski, Finlandii, Estonii, Łotwy, Czech, Słowenii, Rumunii, Bułgarii, Węgier, Grecji, Portugalii oraz Irlandii[14].
Pomimo wciąż niskiego udziału procentowego zielonych zamówień publicznych w ogóle wszystkich udzielonych zamówień można jednak dostrzec, iż elementy środowiskowe nie pozostają kompletnie pominięte wśród zamawiających. Porównując ze sobą 2019 i 2020 rok można dostrzec wzrost zamawiających decydujących się na taki rodzaj zamówienia, a także niemal 100% wzrost w zakresie wartości udzielonych zielonych zamówień publicznych – odnotowano, iż w 2019 roku wartość takich zamówień oszacowana była na poziomie ok. 6,1 mld złotych, zaś w 2020 roku wartość wyniosła ok. 12,3 mld złotych (nie wliczając w podane kwoty podatku od towarów i usług)[15]. Dane z 2018 roku przedstawiają jeszcze niższe statystyki niż z 2018 roku, zatem przedstawione różnice w zakresie ilości oraz wartości zielonych zamówień pomiędzy rokiem 2019 a 2020 nie zostały napiętnowane konsekwencjami wynikającymi z pandemii koronawirusa SARS-CoV-2. Pomimo trudnej sytuacji pandemicznej, choć ogólna ilość i wartość udzielonych zamówień publicznych miała tendencje spadkowe w latach trwania pandemii – nie wydaje się to jednak relatywne dla sfery zielonych publicznych.
IV. Podsumowanie
Polska jeszcze w dość znacznym wymiarze odbiega poziomem realizacji zielonych zamówień publicznych od wielu członków wspólnoty w zakresie uwzględniania kryteriów środowiskowych (opracowanych przez Komisję Europejską dla państw członkowskich) w treści zamówień publicznych, natomiast dostrzegalna jest inicjatywa zamawiających względem uwzględniania w treści zamówień innych mechanizmów, aspektów środowiskowych czy też wymagań wobec wykonawców związanych z koniecznością odpowiedzialnego przeprowadzenia zamówienia niewynikających z przygotowanych przez KE kryteriów.
Biorąc pod uwagę wzrastającą wartość rynku zamówień publicznych (w 2020 roku wynoszącą blisko 8% produktu krajowego brutto) oraz ilość corocznie udzielanych zamówień konieczność częstszej implementacji aspektów środowiskowych ma zatem coraz większe znaczenie w obliczu dynamicznych zmian zachodzących w środowisku. Oczywiście nieracjonalnym byłoby stwierdzenie, iż odpowiedzialność podmiotów publicznych oraz bardziej świadomy i przemyślany sposób przeprowadzania przez nich postępowań o udzielenie zamówienia publicznego byłoby wystarczającym środkiem na przeciwstawienie się zagrożeniom spowodowanym zmianami klimatycznymi, natomiast zważywszy na to, iż środki przeznaczane na realizację zamówień publicznych we wspólnocie osiągają nawet około 14% produktu krajowego brutto Unii Europejskiej (około 1,9 bln EUR) zmiana podejścia w realizowaniu zadań publicznych jest koniecznym do pokonania krokiem ku umacnianiu roli zamówień publicznych jako jednego z fundamentów zrównoważonej gospodarki.
Autor: Paulina Radecka, Analityk Forum Infrastruktury
[1] Porozumienie Paryskie, art. 4-11, Paryż 2015
[2] Rezolucja nr 70/1 „Przekształcamy nasz świat: Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030” przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne w dniu 25 września 2015 r., Organizacja Narodów Zjednoczonych, 25 września 2015 r., s. 16-17, A/RES/70/1
[3] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., art. 5, Dz. U. 1997 nr 78 poz. 483
[4] Komunikat Komisji Do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów – Zamówienia publiczne na rzecz poprawy stanu środowiska (KOM (2008) 400), Komisja Europejska, Bruksela 2008, s. 6
[5] Tamże, s. 3
[6] Sprawozdanie Prezesa Urzędu Zamówień Publicznych z funkcjonowania systemu zamówień publicznych w 2020 r., Urząd Zamówień Publicznych, Warszawa 2021, s. 7
[7] Przewodnik po obowiązujących przepisach w obszarze zielonych zamówień publicznych, Urząd Zamówień Publicznych, 2022, s. 2
[8] Tamże, s. 52
[9] Tamże, s. 52
[10] Komunikat Komisji Do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów – Zamówienia publiczne na rzecz poprawy stanu środowiska (KOM (2008) 400), Komisja Europejska, Bruksela 2008, s. 8
[11] Tamże, s. 8
[12] The Uptake Of Green Public Procurement In The EU27, Annex A – Comparison Of Our Findings With Other Studies – Centre for European Policy Studies (CEPS) oraz College of Europe (core team) na zlecenie Komisji Europejskiej, Bruksela 2012, s. 78, 81, 93, 102, 105, 111, 121, 125, 128, 139, 141
[13] The Uptake Of Green Public Procurement In The EU27, Centre for European Policy Studies (CEPS) oraz College of Europe (core team) na zlecenie Komisji Europejskiej, Bruksela 2012, s. 8
[14] Tamże, s. 9
[15] Sprawozdanie Prezesa Urzędu Zamówień Publicznych z funkcjonowania systemu zamówień publicznych w 2020 r., Urząd Zamówień Publicznych, Warszawa 2021, s. 52