Wzrost ekstremalnych warunków klimatycznych, problem wyżywienia rosnącej populacji i zapewnienie pokoleniowej odnowy sektora rolnego to współcześnie realne wyzwania. Czy odpowiedzią powinno być wdrożenie nowych technologii i innowacji na obszarach wiejskich ? Czy tez ochrona krajobrazu, stanowisk naturalnych i rolnictwo ekologiczne?
20 maja 2020 r. Friends of the Earth Europe (dalej jako: „FEE”) – największa oddolna sieć środowiskowa w Europie, zrzeszająca ponad 30 organizacji krajowych z tysiącami grup lokalnych, opublikowała raport „Przyszłość rolnictwa”, analizujący propozycje nowej Wspólnej Polityki Rolnej.
Zdaniem organizacji cyfryzacja może znacząco ułatwić ocenę stanu gleby określić zapotrzebowania mineralne, regulować nawożenie i pielęgnację. zapotrzebowanie. Nie rozwiąże jednak podstawowego problemu, jakim będzie utrwalanie rozwoju rolnictwa przemysłowego – nie skupia się bowiem na rozwijaniu takiego rolnictwa, które w aktywny sposób chroni i odbudowuje ekosystemy i bioróżnorodność.
FEE ostrzega, że rolnictwo cyfrowe nie sprzyja środowisku naturalnemu, lecz oddaje produkcję żywności w ręce korporacji, których cele niekoniecznie pokrywają się z dążeniami Unii Europejskiej w kierunku zielonej Europy. Z Raportu wynika, że cyfrowe rolnictwo prowadzone przez korporacje nie czyni naszego systemu żywności bardziej odpornym na problemy związane z klimatem, szkodnikami, czy też problemy społeczne, jak na przykład wyludnienie wsi, a wręcz przeciwnie – może znacząco przyczynić się do ich pogłębienia.
Oznacza to, że wprowadzenie rolnictwa cyfrowego nie gwarantuje pożądanego dziś zrównoważenia w rolnictwie.
Wspólna Polityka Rolna – w jakim kierunku podążamy?
Wspólna Polityka Rolna (dalej jako: WPR) to unijna polityka dotycząca rolnictwa i rozwoju wsi.
Cele WPR zostały określone już w Traktacie Rzymskim jako:
- zwiększenie wydajności rolnictwa przez wspieranie postępu technicznego, racjonalny rozwój produkcji rolnej, jak również optymalne wykorzystanie czynników produkcji, zwłaszcza siły roboczej;
- zapewnienie w ten sposób odpowiedniego poziomu życia ludności wiejskiej, zwłaszcza przez podniesienie indywidualnego dochodu osób pracujących w rolnictwie;
- stabilizacja rynków,
- zagwarantowanie bezpieczeństwa dostaw;
- zapewnienie rozsądnych cen w dostawach dla konsumentów. Są to zatem wszystkie działania podejmowane przez Unię Europejską, obejmujące również zespół opracowań i regulacji unijnych, dotyczące sektora rolnego, podejmowane przez Unię Europejską w celu wypełnienia postanowień Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dalej jako: TFUE).
WPR w na lata 2014-2020 opiera się na następujących aktach prawnych:
1) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r.[1];
2) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1306/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r.[2];
3) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1307/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r.[3];
4) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1308/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r.[4];
5) Rozporządzenie (UE) nr 1310/2013 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 grudnia 2013 r.[5]
W dniu 1 czerwca 2018 r. Komisja Europejska przedstawiła wnioski ustawodawcze dotyczące przyszłości WPR na okres po 2020 r. Celem przedstawionych propozycji jest lepsze uwzględnienie w WPR obecnych i przyszłych wyzwań, takich jak zmiana klimatu lub wymiana pokoleń, a jednocześnie dalsze wspieranie unijnych rolników, aby zapewnić równowagę i konkurencyjność sektora rolnego.
Wnioski legislacyjne pojawiły się również po konsultacjach w Komunikacie w sprawie przyszłości żywności i rolnictwa, z dnia 29 listopada 2017 r.
W Komunikacie nakreślono przyszłość WPR koncentrując się na jej uproszczeniu i zapewnieniu najlepszego stosunku jakości do ceny. Śledząc priorytety, które powinna realizować przyszła WPR, Komisja Europejska ustanowiła podstawę do dyskusji na temat bardziej elastycznego podejścia do wdrażania polityki w celu uzyskania bardziej efektywnych wyników. Nawiązano do potrzeby cyfryzacji rolnictwa – rolnictwo potrzebuje więcej innowacji i lepszego doradztwa. Komisja w Komunikacie z 2017 r. przedstawia także zestaw propozycji, które mogą przyczynić się do zwiększenia europejskiej wartości dodanej WPR. Niewątpliwie presja na zasoby naturalne będzie w coraz większym stopniu wpływać na rolnictwo i produkcję żywności w Europie. W związku z tym, właściwym i potrzebnym kierunkiem działania jest realizacja jeszcze ambitniejszych celów środowiskowych i klimatycznych w ramach WPR. Wielu komentatorów pozytywnie ocenia dążenia do zapewnienia większej synergii między WPR i polityką w obszarze badań i innowacji oraz deklarowane wsparcie dla rozwoju technologicznego i cyfryzacji w sektorze
Eksperci wskazali jednak[6], iż Komunikat Komisji Europejskiej z 2017 roku odnosi się wyłącznie do rolnictwa precyzyjnego, które opiera się na zaawansowanym sprzęcie posiadającym odpowiednie technologie do zbierania i przesyłania danych (m.in. ciągniki rolnicze wyposażone w odpowiednie oprogramowanie komputerowe i czujniki, mniejsze urządzenia, np. drony z wbudowanymi kamerami i sensorami).
Tymczasem rolnictwu potrzebne jest także szereg działań zmierzających do ochrony bioróżnorodności i produkcji żywności w zdrowych i różnorodnych agrosystemach i uwarunkowaniach społecznych.
20 maja 2020 r. największa organizacja Friends of The Earth Europe (dalej jako: „FEE”) przedstawiła Raport „Przyszłość rolnictwa”. W Raporcie FEE postuluje się również uwzględnienie możliwych alternatyw rolnictwa cyfrowego, jaką byłaby na przykład agroekologia, której celem jest osadzenie produkcji żywności w różnorodnych agrosystemach i sieciach społecznych, w taki sposób, by zminimalizować ingerencję zewnętrzną, zapewnić bezpieczne źródła utrzymania producentom i dostarczenie wartościowej żywności konsumentom.
Jak wskazuje FEE, agroekologia nie może zostać zredukowana do zestawu odtwarzalnych technologii czy praktyk, ponieważ musi przyjąć różne formy odpowiednie do ekologicznego i kulturowego kontekstu danego obszaru. Należy bowiem pamiętać, „że stosowanie zaawansowanych technologii motywuje do zwiększania skali i ujednolicania produkcji[7], co na dzień dzisiejszy zaowocowało już zmniejszeniem się bioróżnorodności w Europie i na świecie[8]. Istnieją także obawy, że fakt, iż znacząca liczba platform baz danych ‘big data’ jest własnością firm agrochemicznych może podważać potencjalne korzyści tych technologii. Do tej pory nie poruszono także tematu zużycia energii i surowców, które są potrzebne do funkcjonowania wspomnianych urządzeń czy też samych platform.[9]”
FEE podważa również argument bezpieczeństwa żywnościowego, które miałoby zostać zapewnione poprzez zwiększenie produkcji żywności przy użyciu rozwiązań cyfrowych. Jak wskazuje w raporcie, problem głodu i niedożywienia na świecie wynika nie z niewystarczającej produkcji, a z braku równowagi w dystrybucji, dostępie i kontroli żywności – zwiększenie plonów nie będzie zatem mogło zapobiec tej sytuacji.
Co zatem z bioróżnorodnością w rolnictwie?
Wskazać należy iż bioróżnorodność w odniesieniu do rolnictwa można rozpatrywać na trzech poziomach, opierając się na definicji różnorodności biologicznej w Konwencji o różnorodności biologicznej (CBD):
- różnorodność genetyczna („w obrębie gatunku”): różnorodność genów w roślinach udomowionych oraz gatunkach zwierząt gospodarskich i dzikich krewnych;
- różnorodność gatunkowa („między gatunkami”): liczba i populacja dzikich gatunków (flora i fauna) dotkniętych rolnictwem, w tym fauna i flora glebowa oraz wpływ gatunków obcych na rolnictwo i różnorodność biologiczną;
- różnorodność ekosystemów („ekosystemów”): ekosystemy utworzone przez populacje gatunków istotnych dla rolnictwa lub społeczności gatunków zależnych od siedlisk rolniczych.
Przetrwanie tych 3 poziomów różnorodności jest współzależne, ponieważ różnorodność genetyczna sprzyja rozwojowi i przetrwaniu gatunków, umożliwiając im adaptację do zmieniających się warunków ekosystemu. Utrata gatunku lub wprowadzenie gatunków obcych może natomiast zaburzyć ekosystem i zmienić odporność na dalsze zmiany .
Co warte zaznaczenia w dniu 16 stycznia 2020 r. odbyła się w Strasburgu Konferencja Stron Konwencji o różnorodności biologicznej (COP15) – Kunming (2020). Parlament Europejski w swojej rezolucji wskazał na skalę kryzysu ekologicznego oraz potrzebę pilnych i skoordynowanych starań o dogłębną
transformację, gdyż rośnie tempo wymierania gatunków.
W związku z powyższym Parlament Europejski wezwał Komisję do opracowania strategii dotyczącej głównych przyczyn utraty różnorodności biologicznej, zarówno w UE, jak i na świecie, a także, by uznała zmniejszanie globalnego śladu środowiskowego UE za ważny punkt strategii ochrony różnorodności biologicznej na 2030 r., co pozwoli uniknąć niespójności między działaniami wewnętrznymi a działaniami na arenie międzynarodowej; zaapelował do Komisji i Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EBI) o włączenie komponentów dotyczących ochrony różnorodności biologicznej do instrumentów finansowych, by uniknąć niekorzystnych skutków dla różnorodności biologicznej.
Parlament Europejski zaapelował do Komisji i EBI, by włączyły ochronę różnorodności biologicznej do swoich działań zewnętrznych, zwłaszcza do instrumentu finansowania zewnętrznego, gdyż żadne fundusze ani programy finansowe UE nie powinny przyczyniać się do utraty różnorodności biologicznej netto[10].
A co teraz? – Unia Europejska planuje swój budżet na okres 2021–2027
Cyfryzacja, modernizacja i nowe technologie w rolnictwie wspierać mają realizację założonych celów. Jednym z narzędzi do tego służących jest aplikacja Farm Sustainability Tool for Nutrients (dalej jako: „FaST”), przedstawiona we wnioskach ustawodawczych dotyczących wspólnej polityki rolnej na lata 2021–2027. Narzędzie to ma na celu ułatwienie zrównoważonego stosowania nawozów dla wszystkich rolników w UE, a jednocześnie zwiększenie cyfryzacji sektora rolnego. Korzystanie z niego ma być obowiązkowe dla beneficjentów korzystających z unijnego wsparcia.
FaST został uwzględniony w unijnych planach po 2020 r. Zostanie udostępniony rolnikom jako narzędzie zapewniające dostęp do informacji na temat stosowania składników odżywczych na ich ziemiach, pomagając w ten sposób zredukować wycieki i emisje gazów cieplarnianych, jednocześnie wpływając pozytywnie na jakość gleby.
Alokacje finansowe na rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich ujęto w drugim dziale wieloletnich ram finansowych (WRF) na lata 2014–2020, który obejmuje obszary zrównoważonego wzrostu i zasobów naturalnych. W maju 2020 r. Komisja Europejska zaproponowała wzmocniony budżet UE w związku z wybuchem epidemii COVID-19. Najnowsze propozycje opierają się na instrumencie finansowym na lata 2020–24 i ulepszonych WRF na lata 2021–2027.
Ponadto Komisja zamierza wzmocnić szereg programów, w tym wspólną politykę rolną. Poprzez dofinansowanie w wysokości 4 miliardów euro Komisja dąży do wzmocnienia odporności sektorów rolno-spożywczego i rybołówstwa oraz zapewnienia niezbędnego zakresu zarządzania kryzysowego[11].
W ramach Funduszu Odbudowy po kryzysie wywołanym przez koronawirusa znacznie zmniejszono kwoty przeznaczone na dofinansowanie dla rolnictwa: z 15 do 7,5 mld euro. Łącznie z budżetu UE i Funduszu Odbudowy Polska otrzymała ok. 139 mld euro dotacji i ok 34 mld euro w postaci pożyczek[12].
W dniu 6 grudnia 2019 r. w życie weszła polska Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa 2030 , która jest jedną ze strategii rozwoju, o których mowa w ustawie z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. z 2019 r. poz. 1295). W planowanych działaniach do 2030 r. przewidziano:
- utrzymanie zasady, że podstawą ustroju rolnego będą gospodarstwa rodzinne;
- wspieranie zrównoważonego rozwoju małych, średnich i dużych gospodarstw rolnych;
- większe niż dotychczas wykorzystanie potencjału sektora rolno-spożywczego dzięki rozwojowi nowych umiejętności i kompetencji jego pracowników, a także przez wykorzystanie najnowszych technologii w produkcji i zastosowanie rozwiązań cyfrowych oraz tworzenie warunków do kreowania innowacyjnych produktów;
- budowanie konkurencyjnej pozycji polskiej żywności na rynkach zagranicznych, której znakiem rozpoznawczym będzie wysoka jakość i nawiązanie do najlepszych polskich tradycji, a także dostosowanie produktów rolno-spożywczych do zmieniających się wzorów konsumpcji (np. rosnącego zainteresowania żywnością ekologiczną);
- prowadzenie produkcji rolniczej i rybackiej z poszanowaniem zasad ochrony środowiska oraz dostosowanie sektora rolno spożywczego do zmian klimatu, w tym m.in. w zakresie dostępności do wody;
- dynamiczny rozwój obszarów wiejskich we współpracy z miastami, którego efektem będzie stabilny i zrównoważony wzrost gospodarczy, zapewniający każdemu mieszkańcowi wsi godną pracę, a mieszkańcom miast dostęp do zdrowej, polskiej żywności;
- tworzenie warunków do poprawy mobilności zawodowej mieszkańców wsi oraz wykorzystywania przez nich szans na rozwój i zmianę kwalifikacji, wynikających z powstawania nowych sektorów gospodarki (jak np. biogospodarki).
Czy zatem kolejna rewolucja?
W rolnictwie doświadczyliśmy już trzech rewolucji. Pierwsza z nich miała miejsce jeszcze pod koniec XIX w. i wiązała się z mechanizacją tego sektora gospodarki. Wprowadzenie maszyn do rolnictwa usprawniło produkcję rolną, umożliwiając zwiększenie ilości produkowanej żywności.
Kolejna była Zielona Rewolucja, kojarzona głównie z modyfikacją upraw w celu zwiększenia ich odporności na warunki atmosferyczne i szkodniki. Dzięki drugiej rewolucji powstało wiele nowych odmian plonów.
Trzecia z kolei rewolucja wiązała się z wprowadzeniem rolnictwa precyzyjnego, umożliwiającego śledzenie satelitarnego maszyn rolniczych oraz zbieranie wielu danych umożliwiających precyzyjniejszą uprawę.
Pomimo że w Polsce wciąż jesteśmy na etapie wdrażania systemów rolnictwa precyzyjnego, również u nas sektor rolniczy wchodzi powoli w erę rewolucji cyfrowej w rolnictwie. Polega ona na sterowaniu i obserwacji maszyn rolniczych za pośrednictwem sieci internetowej. Oprogramowanie po przeanalizowaniu zebranych danych optymalizuje zastosowany sposób uprawy, pozwalając również przygotować się na niesprzyjające warunki pogodowe czy ustrzec się przed szkodnikami dzięki możliwości zdalnej obserwacji upraw[13].
Z drugiej strony coraz silniejsze są glosy przemawiające za zrównoważonym rolnictwem, ochrona naturalnych siedlisk i eko filozofia. Być może będzie to początek kolejnej rewolucji w rolnictwie. Jak wskazali Friends of the Earth Europe: „Istniejący cały czas problem głodu i niedożywienia na świecie wynika nie z niewystarczającej produkcji, a z braku równowagi w dystrybucji, dostępie i kontroli żywności. Przesunięcie miejsc pracy ze wsi do miast może więc stwarzać warunki dla kontynuacji braku bezpieczeństwa żywnościowego – zwiększenie plonów nie będzie mogło zapobiec tej sytuacji”. Cyfrowe rolnictwo stawia nowe możliwości – umożliwia dzielenie się wiedzą, innowacjami i rozwiązaniami technicznymi, pozwalając na globalne usprawnianie rolnictwa. Pozwala także zmniejszyć nakłady roboczej nowoczesną technologią, dzięki czemu zapewnia możliwość istotnego zwiększenia produkcji żywności, z drugiej strony ujednolicanie produkcji zmniejsza bioróżnorodność. Zwiększenie produkcji niekoniecznie zapewni wiec bezpieczeństwo żywnościowe na świecie.
Czy więc w zwiększeniu efektywności i precyzyjności będzie leżała długofalowa przyszłość rolnictwa czy może w zrównoważonych metodach dbających o zachowanie klimatu, różnorodności i dobrostanu ludzi, zwierząt i przyrody?
Autorzy:
r. pr. Justyna Bójko
Małgorzata Puto
[1] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005.
[2] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1306/2013 z dnia 17 grudnia 2013 w sprawie finansowania wspólnej polityki rolnej, zarządzania nią i monitorowania jej oraz uchylające rozporządzenia Rady (EWG) nr 352/78, (WE) nr 165/94, (WE) nr 2799/98, (WE) nr 814/2000, (WE) nr 1290/2005 i (WE) nr 485/2008.
[3] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1307/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające przepisy dotyczące płatności bezpośrednich dla rolników na podstawie systemów wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 637/2008 i rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009.
[4] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1308/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające wspólną organizację rynków produktów rolnych oraz uchylające rozporządzenia Rady (EWG) nr 922/72, (EWG) nr 234/79, (WE) nr 1037/2001 i (WE) nr 1234/2007.
[5] Rozporządzenie (UE) nr 1310/2013 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające niektóre przepisy przejściowe w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) oraz zmieniające rozporządzenie (UE) nr 1305/2013 Parlamentu Europejskiego i Rady w zakresie środków i ich rozdziału w odniesieniu do roku 2014, a także i zmieniające rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009 oraz rozporządzenia (UE) nr 1307/2013, (UE) nr 1306/2013 i (UE) nr 1308/2013 Parlamentu Europejskiego i Rady w zakresie ich stosowania w roku 2014.
[6] Zob. K. Kosior, Polityka rolna w czasach cyfrowej rewolucji, https://ec.europa.eu/poland/news/180117_agri_new_perspective_pl.
[7] Parlament Europejski, Precision agriculture in Europe: Legal, social and ethical considerations, 2017 r. [Online]; za: Polski Klub Ekologiczny KM w Gliwicach, Przyszłość rolnictwa od korporacji do siły rolników, http://foeeurope.org/sites/default/files/agriculture/2020/foee_future_of_farming_report_polish_v3-pages.pdf.
[8] IPES Food, From University to Diversity: A paradigm shift from industrial agriculture to diversified agroecological systems, 2016 r.; za: Polski Klub Ekologiczny KM w Gliwicach, Przyszłość rolnictwa…
[9] Polski Klub Ekologiczny KM w Gliwicach, Przyszłość rolnictwa…
[10] Zob. https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2020-0015_PL.pdf.
[11] https://ec.europa.eu/info/food-farming-fisheries/key-policies/common-agricultural-policy/financing-cap/cap-funds_pl.
[12] https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/aktualnosci/sukces-na-szczycie-rady-europejskiej-wynegocjowalismy-ponad-750-mld-zl-z.html.
[13] Por. DC Róża, Rolnictwo 4.0: Poszerzanie odpowiedzialnych innowacji w dobie inteligentnego rolnictwa , grudzień 2018 r., DOI: 10.3389 / fsufs.2018.00087