Od 2 kwietnia 2021 r. wejdzie w życie unijne rozporządzenie dotyczące tłuszczów trans, które w znacznym stopniu ograniczy dostępny asortyment produktów z dużą zawartością izomerów kwasów tłuszczowych, czyli utwardzonych olejów roślinnych będących składnikiem wielu niezdrowych przekąsek jak jedzenie typu fast food czy instant. Zgodnie z zaleceniami WHO ograniczenie możliwości stosowania tych tłuszczów ma przyczynić się do poprawy stanu zdrowia społeczeństwa.
Czym są tłuszcze trans?
Każde ograniczenie wiąże się z racjonalnym pytaniem, czy jest naprawdę niezbędne. Naturalne tłuszcze trans występują głownie w nabiale (mleko i jego przetwory) i produktach mięsnych, natomiast szkodliwe dla układu sercowo-naczyniowego izomery trans kwasów tłuszczowych drugiego typu będą podlegać restrykcjom przewidzianym w Rozporządzeniu Komisji (UE) 2019/649 z dnia 24 kwietnia 2019 r. zmieniające załącznik III do rozporządzenia (WE) nr 1925/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do izomerów trans kwasów tłuszczowych, innych niż izomery trans kwasów tłuszczowych naturalnie występujące w tłuszczu pochodzenia zwierzęcego – dalej Rozporządzenie 649. Zgodnie z Załącznikiem Części B do Rozporządzenia 649 ograniczenie dotyczy izomerów trans kwasów tłuszczowych, innych niż izomery trans kwasów tłuszczowych naturalnie występujących w tłuszczu pochodzenia zwierzęcego.
Przemysłowe tłuszcze trans tworzone są w ramach procesu częściowego uwodornienia/utwardzania płynnych olejów roślinnych, co uznawane jest za negatywny czynnik zwiększający prawdopodobieństwo pojawienia się miażdżycy oraz chorób wieńcowych. Ich wysokie spożycie może być przyczyną podniesienia się poziomu „złego cholesterolu” (LDL) oraz obniżenia poziomu „dobrego cholesterolu” (HDL) w surowicy krwi. W takiej postaci spotkać je można m.in. w chipsach, batonikach, popcornie, a także margarynie czy herbatnikach.
Limity na tłuszcze trans w świetle Rozporządzenia 649
Zgodnie z art. 1 Rozporządzenia 649 „Zawartość izomerów trans kwasów tłuszczowych, innych niż izomery trans kwasów tłuszczowych naturalnie występujące w tłuszczu pochodzenia zwierzęcego, w żywności przeznaczonej dla konsumenta finalnego i w żywności przeznaczonej do dostarczania na potrzeby handlu detalicznego nie przekracza 2 g na 100 g tłuszczu”. Innymi słowy od 2 kwietnia nie będzie można wprowadzać do obrotu artykułów spożywczych innych niż nabiał lub produktów pochodzenia zwierzęcego, w których zawartość tłuszczów trans przekracza 2g na 100g tłuszczu. Dodatkowo wprowadzono wymóg, aby podmioty działające na rynku spożywczym zaopatrujące inne podmioty działające na rynku spożywczym w żywność nieprzeznaczoną dla konsumenta finalnego lub nieprzeznaczoną do dostarczania na potrzeby handlu detalicznego zapewniły, by zaopatrywane podmioty działające na rynku spożywczym otrzymywały informacje na temat ilości izomerów trans kwasów tłuszczowych, innych niż izomery trans kwasów tłuszczowych naturalnie występujące w tłuszczu pochodzenia zwierzęcego, jeżeli ilość ta przekracza 2 g na 100 g tłuszczu (art. 2 Rozporządzenia 649).
Fakt, że Rozporządzenie wejdzie w życie 2 kwietnia, tuż przed Wielkanocą, może spowodować duże zaskoczenie dla wielu konsumentów, którzy nie znajdą w sklepie taniej margaryny czy słodyczy na Święta. Szok? Z pewnością tak, ale eksperci podkreślają, że branża przemysłu spożywczego od dłuższego czasu przygotowywała się na wejście w życie nowych wymogów unijnych. Część producentów opracowała już zmiany składu produktów zawierających więcej niż 2 g tłuszczu trans na 100 g produktu. Ostatni dzień na zrobienie „niezdrowych” zakupów to 1 kwiecień – w tym czasie wiele sklepów będzie miało oblężenie, co wydaje się całkiem zrozumiałe.
Konsekwencje prawne Rozporządzenia nr 649 dla branży spożywczej
Polska jako członek UE ma obowiązek stosować przepisy unijne podlegające bezpośredniemu stosowaniu, a do takich należy Rozporządzenie 649, ponieważ zgodnie z art. 4 wiąże ono w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich. W związku z tym od 2 kwietnia 2021 r. nie można wprowadzać do obrotu żywności niezgodnej z wytycznymi zawartymi w tym akcie prawnym[1] (art. 4 Rozporządzenia 649). Producenci muszą dostosować składy produktów spożywczych do unijnych wymogów, gdyż w przeciwnym wypadku nie będą mogli prowadzić ich dystrybucji na terenie UE.
W praktyce oznacza to, że jeśli od 2 kwietnia 2021 r. w sklepie znajdą się produkty niespełniające wymogów dotyczących tłuszczy trans, to w razie inspekcji inspektora sanitarnego grozić będzie kara pieniężna. Zgodnie z art. 103 ust. 1 pkt 3 Ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. z 2020 r. poz. 2021) – dalej bżż „kto nie wycofuje z obrotu środka spożywczego szkodliwego dla zdrowia lub życia człowieka, podlega karze pieniężnej w wysokości do trzydziestokrotnego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej za rok poprzedzający, ogłaszanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, na podstawie przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”. Do wydawania decyzji o wymierzeniu kary pieniężnej właściwy jest państwowy wojewódzki inspektor sanitarny, który ustalając jej wysokość bierze pod uwagę stopień szkodliwości czynu, stopień zawinienia i zakres naruszenia, dotychczasową działalność podmiotu działającego na rynku spożywczym i wielkość produkcji zakładu (art. 104 bżż).
W związku z tym, że dyspozycja tego artykułu nie definiuje jasno, kto jest podmiotem odpowiedzialnym za niewycofanie z obrotu produktu szkodliwego dla zdrowia, w doktrynie przyjmuje się, że wolą ustawodawcy było objęcie możliwie szerokiego kręgu podmiotów, więc odpowiedzialność administracyjno-karna przewidziana w art. 103 bżż może dotyczyć zarówno producenta, który wbrew zakazowi wprowadził do obrotu artykuły spożywcze niespełniające norm określonych w Rozporządzeniu 649 po 1 kwietnia 2021 r., jak i osoby faktycznie kierującej sklepem, przy czym kwestie własnościowe nie odgrywają w tym kontekście decydującego znaczenia[2]. Potwierdzeniem takiego stanowiska jest wyrok WSA w Warszawie z dnia 28 października 2010 r., VII SA/Wa 1346/10 , w którym stwierdził on, że: „(…) w przypadku zakładu takiego jak sklep podmiotem odpowiedzialnym jest osoba kierująca działalnością tego sklepu (prowadząca działalność), niezależnie od tego, czy jest ona właścicielem, czy jedynie najemcą lokalu, w którym mieści się sklep, a nawet jeżeli w ogóle nie posiada tytułu prawnego do tego lokalu. Podobnie w przypadku zakładu takiego jak obiekt ruchomy (samochód dostawczy) podmiotem odpowiedzialnym jest zawsze osoba faktycznie prowadząca działalność przy wykorzystaniu tego obiektu, nie zaś właściciel obiektu, który takiej działalności nie prowadzi, lecz jedynie udostępnia obiekt”[3].
Nie jest wykluczone, że od 2 kwietnia z półek sklepowych nie znikną wszystkie produkty zawierające więcej niż 2 g tłuszczu trans na 100 g produktu, ale w takim wypadku w razie kontroli sanepidu osoba zarządzająca sklepem naraża się na kary przewidziane w art. 103 bżż. Odpowiedzialności nie będzie ponosić producent żywności, ponieważ od odpowiadałby jedynie wtedy, gdyby po 1 kwietnia wprowadzał do obrotu niedozwolone produkty żywnościowe.
Ratio legis Rozporządzenia unijnego: zdrowie społeczeństwa
Nadrzędnym celem Rozporządzenia 649 jest dbałość o stan zdrowia społeczeństwa i wyeliminowanie czynników potencjalnie sprzyjających rozwojowi chorób układu krążenia, cukrzycy typu drugiego oraz innych schorzeń związanych z nadmiernym spożyciem tłuszczy typu trans pochodzenia przemysłowego. W Preambule tego aktu podkreślono, że Komisja „może z własnej inicjatywy podjąć decyzję o włączeniu substancji innej niż witamina lub składnik mineralny albo składnika zawierającego taką substancję do załącznika III do tego rozporządzenia, zawierającego wykaz substancji, których stosowanie w żywności jest zakazane, ograniczone lub podlega kontroli Unii, jeżeli substancja ta jest powiązana z potencjalnym zagrożeniem dla konsumentów (…)[4].
Ze sprawozdania w sprawie izomerów trans kwasów tłuszczowych w żywności i w ogólnej diecie populacji Unii[5] wynika, że „główną przyczyną zgonów w Unii jest choroba niedokrwienna serca, a wysokie spożycie izomerów trans kwasów tłuszczowych znacznie zwiększa ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia, bardziej niż jakikolwiek inny składnik odżywczy w przeliczeniu na kalorie”[6]. W innym raporcie stwierdzono, że spożycie izomerów trans kwasów tłuszczowych powinno być jak najniższe[7]. W związku z tym uznano, że „ustanowienie limitu prawnego dla przemysłowo produkowanych izomerów trans kwasów tłuszczowych w żywności wydaje się najskuteczniejszym środkiem pod względem zdrowia publicznego, ochrony konsumentów i zgodności z rynkiem wewnętrznym”[8].
Dla przypomnienia należy dodać, że plan redukcji tłuszczów trans z rynku spożywczego był propagowany przez WHO już 3 lata temu (15 maja 2018 r. wezwała ona do wyeliminowania z globalnego łańcucha dostaw żywności izomerów trans kwasów tłuszczowych produkowanych przemysłowo[9]), a unijne rozporządzenie stanowi jedynie kolejny etap we wdrażaniu wyeliminowania tych tłuszczy z rynku do 2023 r.
Warto podkreślić, że badania naukowe nie dają jednoznacznej odpowiedzi, czy kwasy tłuszczowe typu trans pochodzenia naturalnego są mniej szkodliwe od tych, które powstają w procesie przemysłowym. To z kolei pozwala zastanowić się, czy kolejnym etapem redukcji nie będą także izomery trans kwasów tłuszczowych zawarte w mięsie czy nabiale. Producenci będą natomiast musieli zainwestować w opracowanie zmiany składu produktów, by spełniały one nowe normy wspólnotowe.
Autorzy:
Taisa Plewa – Prawnik
Martyna Curyło – Radca Prawny
[1] Art. 4 Rozporządzenia: „Żywność niezgodna z przepisami niniejszego rozporządzenia może być nadal wprowadzana do obrotu do dnia 1 kwietnia 2021 r.”
[2] A. Szymecka-Wesołowska (red.), Bezpieczeństwo żywności i żywienia. Komentarz, Opublikowano: LEX 2013
[3] Wyrok WSA w Warszawie z dnia 28 października 2010 r., VII SA/Wa 1346/10
[4] Ust. 1 Preambuły do Rozporządzenia Komisji (UE) 2019/649 z dnia 24 kwietnia 2019 r.
[5] COM(2015) 619 final z 3.12.2015.
[6] Ust. 3 Preambuły do Rozporządzenia Komisji (UE) 2019/649 z dnia 24 kwietnia 2019 r.
[7] EFSA, 2018. Pomoc naukowa i techniczna dotycząca izomerów trans kwasów tłuszczowych. Publikacja dodatkowa EFSA 2018:EN- 1433. 16 s. doi:10.2903/sp.efsa.2018.EN-1433.
[8] Ust. 4 Preambuły do Rozporządzenia Komisji (UE) 2019/649 z dnia 24 kwietnia 2019 r.
[9] REPLACE – an Action package to eliminate industrially-produced trans fatty acids” (pakiet działań mający na celu wyeliminowanie produkowanych przemysłowo izomerów trans kwasów tłuszczowych), nr ref. WHO/NMH/NHD/18.4, maj 2018 r.